سنگ آتشفشانی (Extrusive rock) به سنگ‌هایی گفته می‌شود که در نتیجۀ خروج ماگما از زیر زمین و سرد شدن و انجماد آن بر روی زمین شکل گرفته‌اند. همچنین، پرتاب مواد آتشفشانی از کوه‌های آتشفشان به سطح زمین، منجر به تشکیل سنگ های آتشفشانی می‌گردد. این مواد آتشفشانی می‌تواند گدازۀ مذاب، خاکستر و یا حتی سنگ‌های درشت باشد. به سنگ‌های آتشفشانی، سنگ آذرین بیرونی نیز گفته می‌شود. سنگ‌های آذرین بیرونی می‌توانند هم بر روی زمین و هم در اقیانوس‌ها تشکیل شوند. سه سنگ آتشفشانی تیره و مهم عبارتند از بازالت (خاکستری تا سیاه)، اسکوری یا همان سنگ پا (سیاه و متخلخل) و ابسیدین (سنگ آتشفشانی شیشه ای). ریولیت، آندزیت، پوکه معدنی و توفیت‌ها از دیگر سنگ های آذرین بیرونی هستند. این سنگ‌ها در ساختمان سازی، مجسمه سازی و ساخت مواد ساینده کاربرد دارند. پوکه معدنی یک سنگ پر کاربرد در نظافت است. جهت دیدن عکس آذرین های بیرونی و کسب اطلاعات بیشتر، با کوهِ سنگ همراه باشید.
سنگ آتشفشانی چیست؟
هر سنگی که از مواد مذاب یا مواد جامد (خاکستر داغ و لاپیلی) خارج شده از زیر زمین ایجاد شود، سنگ آتشفشانی نام دارد. نام دیگر این سنگ‌ها “سنگ آذرین بیرونی” است. در مقابل آذرین‌های بیرونی، سنگ‌های آذرین درونی قرار دارند که در زیر سطح زیر تشکیل می‌شوند. بافت سنگ‌های آتشفشانی بسیار ریز است. یعنی کانی‌های آن با چشم غیر مسلح دید ندارد و باید با میکروسکوپ دیده شوند. زیرا به سرعت سرد و به سنگ تبدیل شده اند. برخی از آنها آنقدر سریع سرد و جامد می‌شوند که اصلا فرصتی برای تشکیل بلور و کانی ندارند و بافت‌شان به اصطلاح شیشه‌ای است. در برخی موارد، بافت سنگ‌های آتشفشانی پورفیری است؛ به این معنی که بلورهای ریز در کنار بلورهای درشت قرار دارند.
سنگ های آذرین بیرونی به دو صورت یافت و مشاهده می‌شوند:
1. یا به صورت جریان های گدازه، همانند رودخانه در سطح زمین جاری می‌شوند.
2. یا در ابعاد و اندازه‌های مختلف، به صورت مواد آذر آواری در هوا پرتاب شده و سپس سقوط می‌کنند (ابعاد بزرگ) یا ته نشین می‌شوند (جریان های خاکستر) و سطح زمین را می‌پوشانند.
مواد آذرآواری درشت‌تر در همان پیرامون آتشفشانِ در حالِ فوران سقوط کرده و تجمع می‌یابند. اما بهترین آذرآوارها را می‌توان به صورت لایه‌های نازک در صدها کیلومتری دهانه آتشفشان یافت. جریان‌های گدازه‌ای اغلب به فاصلۀ دور از آتشفشان حرکت نمی‌کنند، اما برخی از جریان‌های با ویسکوزیته کم که از شکاف‌های طولانی فوران می‌کنند، در توالی‌های ضخیم (صدها متری) جمع شده‌اند و فلات‌های بزرگ جهان را تشکیل می‌دهند (مثل فلات رودخانه کلمبیا در واشنگتن و اورگان و فلات دکن در هند).
انواع سنگ آتشفشانی (آذرین بیرونی)
آذرین های بیرونی انواع متنوعی دارند که نامشان همراه با عکس تعدادی از آنها را در اینجا برایتان آوریده‌ایم.
- ریولیت
- آندزیت
- بازالت
- توف و توفیت
- اسکوری و پامیس
1- ریولیت
ریولیت، سنگ آذرین بیرونی و معادل آتشفشانی گرانیت است. گرانیت و ریولیت ترکیب معدنی (کانی‌های) یکسانی دارند، اما اندازه دانه آنها ظاهری متمایز به هر یک از این دو سنگ می‌بخشد. ریولیت اغلب به رنگ مایل به قهوه‌ای یا صورتی است. بیشترِ ریولیت‌ها پورفیری هستند. پورفیری بودن سنگ نشان می‌دهد که فرایند سرد شدن ماگما و تبلور آن، قبل از خروج از زیر زمین آغاز شده است. در اکثر ریولیت‌ها، دوره تبلور نسبتاً کوتاه است و سنگ عمدتاً از یک ماتریس ریز بلوری یا تا حدی شیشه‌ای تشکیل شده است که حاوی فنوکریست‌های کمی است. ریولیت‌ها از تمام دوره‌های زمین شناسی و در تمام نقاط زمین و گزارش شده‌اند. همانند گرانیت، ریولیت نیز به قاره‌ها یا حاشیه‌های بلافصل آنها محدود می‌شود؛ اما در دیگر جایگاه‌های زمین شناختی به صورت گسترده وجود ندارند. مقادیر کمی ریولیت در جزایر اقیانوسی دور از هر قاره به توصیف شده است.
2- سنگ آتشفشانی آندزیت
آندزیت یک سنگ آتشفشانی ریز بلور به رنگ خاکستری تا سیاه رنگ است. معادل درونی این سنگ، دیوریت است. ترکیب معدنی آندزیت، حد واسط بین ریولیت و بازالت است. این سنگ معمولاً در آتشفشان‌های حاصل از برخورد صفحات قاره‌ای و اقیانوسی یافت می‌شود. گاه آندزیت‌ها حاوی کانی‌های بزرگ و قابل رویت پلاژیوکلاز، آمفیبول یا پیروکسن هستند. این حالت زمانی ایجاد می‌شود که ماگمایی که در عمق در حال سرد شدن است، به دمای تبلور برخی از کانی‌های خود (مثلا پیروکسن و آمفیبول) نزدیک می‌شود و شروع به شکل گیری می‌کند. این کانی‌ها با دمای تبلور بالا در زیر سطح شروع به شکل گیری می‌کنند و قبل از خروج یا فوران ماگما در اندازه‌های بزرگ رشد می‌کنند. هنگامی که ماگما به سطح زمین فوران می‌کند، بقیه مادۀ مذاب به سرعت متبلور می‌شود. این امر باعث می‌شود سنگ حاصل، با کانی‌هایی با دو اندازۀ مختلف تولید می‌شود:
کانی‌های (دانه‌های) بزرگ که به آرامی در عمق تشکیل می‌شوند (فنوکریست‌ها) و کانی‌های کوچک که به سرعت در سطح زمین شکل می‌گیرند.
توف
بر اثر فوران کوه های آتشفشان، مواد جامد آتشفشانی از قبیل خاکستر و ریزه های سنگی به هوا پرتاب شده، از طریق جریان هوا به ناحیه اطراف آتشفشان منتقل می شوند و در آنجا روی زمین سقوط می کنند. اگر این مواد پس از تراکم، نوع خاصی از سنگ های آذرین بیرونی یعنی توف را به وجود می‌آورند. گاهی اوقات مواد پرتاب شده هنگام فرود به اندازه‌ای داغ هستند که ذرات نرم و چسبنده هستند. این مواد در اثر ضربه یا تراکم به هم “جوش” می‌خورند. سنگی که از این مواد پرتاب شده داغ تشکیل می‌شود به عنوان “توف جوش خورده” شناخته می‌شود – زیرا ذرات پرتاب شده به هم جوش خورده‌اند.
توف همانند یک رسوب “عدسی شکل” است. ضخامت این لایه عدسی شکل، معمولاً در نزدیکی دهانه آتشفشانی بیشتر است و با فاصله گرفتن از آتشفشان، کم می‌شود. توف همچنین می‌تواند در سمت بادگیر دهانه یا در سمتی از دهانه که انفجار به سمت آن هدایت شده است، ضخیم‌ترین لایه باشد. توف جوش خورده نیز معمولاً در نزدیکی دهانه آتشفشان و توف جوش نخورده در فاصله دورتر از دهانه که ذرات کوچکتر و خنک‌تر به زمین می‌افتند، دیده می‌شوند.
چنانچه در پیرامون کوه آتشفشانی، دریاچه ای وجود داشته باشد و خاکسترهای آتشفشانی بجای آنکه در سطح خشکی سقوط کنند و نهشته شوند، در داخل دریاچه نهشته شوند، توفیت شکل می‌گیرد.
بافت سنگ های آتشفشانی
بافت سنگ های آتشفشانی می‌تواند سه حالت داشته باشد:
- بافت ریز دانه. سنگ های آذرین ریزدانه با عنوان آفانیتیک (aphanitic) شناخته می‌شوند. آفانیتیک یک واژۀ یونانی به معنای نامرئی (invisible) است.
- بافت شیشه‌ای. به اصطلاح شیشه آتشفشانی نامیده می‌شود.
- بافت پورفیری. در این سنگ‌ها، کانی‌های ریز بلور در کنار کانی‌هایی که درشت‌تر هستند قرار دارند.
- بافت حفره دار مثل سنگ پا.
اولین قدم برای تشخیص سنگ آذرین آتشفشانی، بافت ظاهری سنگ است. این سنگ‌ها یا فاقد بلور هستند و یا اینکه بلورهای کوچک و میکروسکوپی دارند. بنابراین، بافت سنگ، راهی برای تشخیص و شناسایی آن است.
کاربرد آذرین بیرونی چیست؟
- استفاده به صورت سنگ لاشه در سنگ کف حیاط باغ و ویلا.
- استفاده به عنوان سنگ نما ساختمانی؛ مثال: دیوریت و سنگ بازالت ساختمانی.
- استفاده در ساختمان سازی جهت سبک کردن وزن سازه؛ مثال استفاده از پرلیت، پوکه معدنی و اسکوری.
- استفاده به عنوان مواد ساینده؛ مثال استفاده از پوکه معدنی در خمیر دندان به عنوان ماده ساینده برای تمیز کردن دندان‌ها. همچنین برای سنگ شور کردن شلوارهای جین کاربرد دارد.
- اسکوری و پامیس، دو سنگ آتشفشانی پر کاربرد در نظافت و صنعت زیبایی که به عنوان سنگ پا، ساخت اسکراب و خمیر دندان استفاده می‌شوند.
نظر خود را درج کنید