کانسار چیست و انواع آن کدامند؟

کانسار (deposit) عبارت است از بخشی از سنگ‌ها و خاک‌های یک منطقه یا ناحیه از زمین که در آن، یک یا چند ماده معدنی با غلظتی بیش از حد معمول تجمع یافته و دارای ارزش اقتصادی است. به کان‌ساری که در حال بهره برداری باشد یا قبلاً از آن بهره برداری شده باشد، معدن می‌گوییم. Depositها به دو دستۀ کلی تقسیم می‌شوند: کانسارهای فلزی و کانسارهای غیر فلزی. همچنین بسته به اینکه بر اثر کدام فرایند زمین شناسی تشکیل شوند، به انواع کانسارهای رسوبی، ماگمایی، گرمابی و دگرگونی طبقه بندی می‌شوند. از کانسارهای فلزی می توان به نهشته های پورفیری مس، مولیبدن و طلا اشاره کرد که بر اثر فرایندهای ماگمایی حاصل می‌شوند. از کانسارهای غیر فلزی نیز می‌توان به نهشته‌های زغال سنگ اشاره کرد که بر اثر فرایندهای رسوبی ایجاد می‌شوند.

کانسار چیست؟

بر اثر فعالیت‌های زمین شناسی و زمین ساختی، کانی‌سازی در بخشی‌هایی از زمین با شدت بیشتری انجام می‌شود و منجر به نهشته شدن بیش از حد معمولِ عناصر خاص در آن قسمت از پوسته زمین می‌شود. این فرایند طی هزاران سال تا میلیون‌ها سال، سبب تشکیل منطقه‌ای غنی از یک ماده معدنی به نام کانسار می‌شود. معادل انگلیسی کانسار، deposit است.

کانسار یعنی ذخیرۀ معدنی. این اصطلاح، ترکیبی از دو واژۀ “کان” و “سار” است. منظور از کان، کانی و کانه است و سار یعنی سراسر؛ یعنی بخشی از زمین که سراسر کان (کانی و کانه) است.

کانی، واحد تشکیل دهندۀ سنگ است. به عبارت دیگر، زمانی که دو یا چند کانی در یک بستر قرار می‌گیرند، سنگ تشکیل می‌شود. کانی ها نیز خود از عناصر تشکیل شده‌اند؛ یعنی واحد تشکیل دهندۀ کانی‌ها، عناصر هستند؛ آن هم عناصر غیر فلزی. چنانچه عناصر فلزی واحد تشکیل دهندۀ سنگ شوند، به آن کانه می‌گوییم. بنابراین، کان هم به کانی و هم به کانه اتلاق می‌شود.

انواع کانسار

بر اساس اینکه کان‌ سار، سرشار از کانی باشد یا کانه، دو دسته کلی از کانسار شکل می‌گیرد:

1. deposit غیر فلزی
2. deposit فلزی

همچنین بسته به اینکه کدام چه عامل زمین شناسی در تجمع کانی یا کانه خاصی در زمین نقش داشته باشد، چهار دسته از depositها ایجاد می‌شوند. این چهار دسته که می‌توانند فلزی و غیر فلزی باشند عبارتند از:

1. کانسارهای رسوبی
2. depositهای ماگمایی
3. کانسارهای گرمابی
4. depositهای دگرگونی

1- کانسارهای رسوبی

یکی از مسائلی که در مورد deposit رسوبی مطرح است، این است که آیا کانه‌ها همراه با رسوبات تشکیل شده‌اند یا بعد از ته نشینی رسوبات. با توجه به اینکه رسوبگذاری می‌تواند حاصل فرایندهای شیمیایی و مکانیکی باشد، کانسارهای رسوبی، خود به دو دسته تقسیم می‌شوند:

1. depositهای رسوبی حاصل از فرایندهای شیمیایی؛ عوامل اساسی ایجاد کنندۀ آن‌ها، Eh و pH محیط رسوبگذاری است.
2. depositهای رسوبی حاصل از فرایندهای مکانیکی؛ عوامل اساسی ایجاد کنندۀ آن‌ها، فرسایش و حمل و نقل و وزن کانی است. مقاوم بودن کانی در برابر فرسایش، لازم و بسیار مهم است.

depositهای تبخیری دریاچه‌ای (مثل معادن نمک)، بوکسیت‌ها، کانسارهای رسوبی زغال، منگنز و مس، مثال‌هایی از depositهای رسوبی شیمیایی هستند.

کانسارهای پلاسر دامنه‌ای، آبرفتی و ساحلی نیز نمونه‌هایی از depositهای رسوبی مکانیکی هستند.

2- Deposit های ماگمایی

چنانچه ماگما و گدازه عامل تجمع کانی یا کانه‌ها در بخشی از پوستۀ زمین شود، deposit از نوع ماگمایی است. نهشته‌های ماگمایی مهمترین معادن و مواد معدنی بشر را تأمین کرده و می‌کنند. برخی از depositهایی که در گروه depositهای ماگمایی قرار می‌گیرند عبارتند از:

• depositهای آتشفشانی آهن که بیش از 2 درصد آهن مصرفی دنیا را تأمین می‌کنند.
• کانسارهای پورفیری که شامل کانسار مس پورفیری، مس – طلا پورفیری و مولیبدن پورفیری می‌گردند.
• depositهای سولفید ماگمایی؛ در این depositها، مهمترین عاملی که باعث نهشت فلزات و تجمع آن‌ها می‌گردد، نیروی ثقل است.

3- کانسارهای گرمابی

سیالات گرم که به آن‌ها سیالات گرمابی می‌گوییم، از عوامل بسیار تأثیرگذار و مهم در حمل و نقل و همچنین تجمع عناصر و در نتیجه مواد معدنی هستند. گاه مقدار این سیالات در حدی است که زمینه را برای ایجاد deposit فراهم می‌آورد. کانسار اپی ترمال حاصل فعالیت سیالات گرمابی است. depositهای گرمابی در درجه حرارت‌های نه چندان بالا (50 – 300 درجه سانتیگراد) تشکیل می‌شوند. گازها و آب های موجود در ماگما، چشمه‌های آب گرم و چشمه‌های بخار همگی جزء سیالات گرمابی محسوب می شوند و در تجمع عناصر نقش دارند.

4- deposit های دگرگونی

در نتیجۀ نفوذ سیالات متاسوماتیسم و دگرگونی ایزوکمیکال سنگ‌های آهکی ناخالص، کانسار دگرگونی ایجاد می‌شود. اسکارن مهمترین سنگ دگرگونی و مهمترین deposit دگرگونی است. این سنگ، حاوی عناصر با ارزشی از قبیل آهن، تنگستن، سرب و روی و قلع است و چنانچه به deposit تبدیل شود، ذخیره و منبع مهمی از این عناصر محسوب می‌شود.