کوارتز صورتی، دودی، سفید، شیری و آونتورین

کوارتز چیست؟

کوارتز (Quartz) یک کانی با بلورهای شفاف (بی‌رنگ) و رنگی (سفید یا شیری، آبی، صورتی، دودی) در سیستم تبلور هگزاگونال (شش وجهی) است که درجۀ سختی آن 7 موس بوده و شیشه را خط می‌اندازد. Quartz با فرمول شیمیایی SiO₂ از فراوان‌ترین کانی‌های زمین است؛ یک کانی سنگ‌ساز رایج که در تمامی سنگ‌های آذرین اسیدی و حدواسط شکل می‌گیرد. همچنین در بسیاری از سنگ‌های دگرگونی و رسوبی نیز وجود دارد و  کانی رایج در رگه‌ها و سنگ‌های متاسوماتیک است. کوارتز رایج‌ترین شکل کریستالی دی اکسید سیلیس (SiO₂) می‌باشد و دومین کانی فراوان در پوسته زمین پس از فلدسپات‌ها محسوب می‌شود. هرگز همراه با فلدسپاتوئیدها رخ نمی‌دهد و در نتیجه در سنگ‌های حاوی فلدسپائوتیدها یافت نمی‌شود. زیرا فلدسپاتوئیدها در شرایط غیراشباع از سیلیس تشکیل می‌شوند.

Quartz یک واژه‌ آلمانی با ریشه‌ای قدیمی است. احتمالا از کلمه ساکسونی “Querkluftertz” (سنگ معدنی متقاطع) گرفته شده است.

سیستم تبلور Quartz، هگزاگونال است و از خانوادۀ تکتوسیلیکات‌هاست. منظور از سیستم تبلور هگزاگونال، شکل شش وجهی (شش ضلعی) بلورها است. فرمول شیمیایی این کانی SiO₂ است. Quartz به لحاظ دمای تبلور، در دو دسته جای می‌گیرد:

1. کوارتز دما پایین که به آن کوارتز معمولی می‌گویند.
2. کوارتز دما بالا.

ویژگی و مشخصه های فیزیکی کوارتز

• شکست صدفی.
• شفاف تا نیمه شفاف.
• سختی: 7 موس.
• چگالی: 2.65 گرم بر سانتی متر مکعب.
• جلای شیشه‌ای؛ در برخی نمونه‌ها چرب و یا درخشان.
• معمولاً بی رنگ یا سفید. به دلیل وجود ناخالصی ممکن است به هر رنگی دیده شود.
• کوارتزهایی که در رگه‌ها تشکیل می‌شوند، رنگ سفید داشته و مات به نظر می‌رسند.
• دارای خاصیت پیزوالکتریک و پیروالکتریک قوی.

نمودهای تشخیص که در خرید کوارتز اصل به شما کمک می کند

برخی از مشخصات فیزیکی که در بالا بیان شد، به تشخیص و شناسایی کوارتز کمک می‌کند. در کنار آن‌ها، نمودهای تشخیص دیگری نیز وجود دارد که می تواند در زمان خرید به شما کمک کند؛ از جمله اینکه:

• شکست آن صدفی است.
• جلای شیشه‌ای و یا مات دارد.
• بلورهای آن شش وجهی است.
• گداز ناپذیر است (نمی‌سوزد).
• در برابر تمامی اسیدها -بجز اسید هیدروفلوریک- مقاوم است. تنها اسید قوی هیدروفلوریک بر آن اثر گذار است.

انواع کوارتز

الف_ انواع quartz به لحاظ رنگ و ترکیبات آن

1. کوارتز شفاف
2. کوارتز گُلی (Rose quartz)
3. کوارتز دودی (Smoky quartz)
4. شیری (Milky quartz)
5. کوارتز ببری (Tiger’s eye)
6. کوارتز روتیل دار
7. آونتورین (Aventurine)
8. سیترین
9. آمتیست

ب- انواع کوارتز به لحاظ شکل ظاهری بلورها

1. کوارتز چشم گربه‌ای: هنگامی که بلورهای کوارتز به صورت کابوشن برش داده شود، به آن چشم گربه‌ای گفته می‌شود. کابوشن شیوه‌ای برای تراش بلورهاست که به صورت محدب انجام می‌شود.
2. کوارتز شفاف: کوارتزی بی‌رنگ و شیشه‌ای است و معمولاً بلورهایی مشخص دارد.

Rose quartz کوارتز قیمتی صورتی رنگ

Rose quartz درشت بلور، اما معمولاً فاقد شکل بلورین است و به رنگ قرمز گلی یا صورتی (Rose) دیده می‌شود. به نظر می‌رسد وجود مقادیر کمی عنصر Ti⁺⁴ باعث ایجاد رنگ صورتی در این کانی می‌گردد. چنانچه طولانی مدت در معرض نور مستقیم آفتاب قرار گیرد، ممکن است رنگ خود را از دست دهد.

Smoky quartz یک کوارتز قیمتی دودی!

Quartz دودی غالباً به صورت بلورین و به رنگ زرد دودی تا خاکستری مایل به قهوه‌ای و قهوه‌ای تقریباً مایل به سیاه دیده می‌شود. تجزیه‌های اسپکتروگرافی (طیف نگاشتی) که در مورد این نوع انجام شده است، ناخالصی‌های مهمی را نشان نمی‌دهد و ناخالصی‌های موجود در آن، همان ناخالصی‌های موجود در Quartz بی‌رنگ است. رنگ دودی، مربوط به سیلسیمی (Si) است که به دلیل قرار گرفتن در برابر منبع پرتوزا آزاد شده است. همچنین، تشعشعات طبیعی ساطع شده از اطراف سنگ، مراکز رنگی را در اطراف ناخالصی‌های آلومینیومی درون کوارتز کریستالی فعال کند. سوئیس به داشتن کوارتزهای دودی شکل زیبا معروف است. در زبان آلمانی، دانمارکی، اسپانیایی و لهستانی به Smoky quartz، موریون (Morion) می‌گویند. این کانی یک سنگ قیمتی محبوب، به ویژه برای جواهرات است.

Quartz شیری (Milky quartz)

کوارتز شیری شفاف نیست و رنگ شیری آن ناشی از وجود سیالات درگیر (میانبارهای مایع، گازی و یا هر دو) در درون بلورها است. بعضی از نمونه‌های آن جلای چرب دارند.

کوارتز ببری (Tiger’s eye)

Tiger’s eye نوعی Quartz است که حاوی میانبارهای رشته‌ای زرد رنگ است که به موازات هم قرار گرفته‌اند. میانبارهای رشته‌ای در واقع کروسیدولیت (نوعی آمفیبول رشته‌ای) است. قرار گرفتن میانبارهای رشته‌ای به موازات هم، حالتی را ایجاد می‌کند که در اصطلاح به آن شاتویانسی (Chatoyancy) یا سوسوزنی می‌گویند.

آونتورین (Aventurine)

آونتورین، پولک‌های درخشانی از کانی‌های رنگی مثل هماتیت (قرمز) و میکای کروم‌دار (سبز) دارد و به عنوان سنگ زینتی استفاده می‌شود. می‌توان در جواهر سازی به عنوان سنگ قیمتی از آن استفاده کرد. همچنین به عنوان سنگ آکواریوم و سنگ ساختمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. رایج‌ترین رنگ آونتورین سبز است؛ اما می‌تواند نارنجی، قهوه‌ای، زرد، آبی یا خاکستری نیز باشد. انواعِ حاوی کروم، جلا و درخشندگی سبز یا آبی نقره‌ای دارد. آونتورین اغلب نواری است و فراوانی فوشیت (fuchsite/ میکای حاوی کروم) ممکن است آن را مات کند. رنگ‌های نارنجی و قهوه‌ای آونتورین، ناشی از وجود هماتیت و یا گوتیت در سنگ است.

از آنجا که آونتورین یک سنگ است، خواص فیزیکی آن متفاوت از quartz است. وزن مخصوص آن ممکن است بین 2.64-2.69 گرم بر سانتیمتر مکعب باشد؛ سختی آن نیز تا حدودی کمتر از کوارتز تک کریستال است و در حدود 6.5 می‌باشد. نام آونتورین از کلمه ایتالیایی “a ventura” به معنای “تصادفی” گرفته شده است.

کوارتز روتیل دار، سیترین و آمتیست

کوارتز روتیل دار، به بلورهای شفاف quartz گفته می‌شود که حاوی سوزن‌های ریز روتیل است.

سیترین نوعی کوارتز است که رنگ آن مثل توپاز زرد روشن می‌باشد.

به بلورهای بنفش Quartz، آمتیست گفته می‌شود. آمتیست بسیار جذاب و زیباست و به عنوان یک کانی قیمتی، به عنوان نگین جواهرات مورد استفاده قرار می‌گیرد.

Quartz ریز بلورین و انواعِ آن

اگر در زمان تبلور کانی، فرصت کافی برای تبلور وجود نداشته باشد، دیگر از حالت بلورین خبری نیست و شبکه بلورها به صورت ریز تشکیل شده و انجماد می‌یابد. در این صورت، کوارتز ریز بلور تشکیل می‌شود. Quartz ریز بلور در دو نوع است:

1. رشته‌ای. کارنلیان، کریزوپراز و عقیق در این گروه قرار دارند.
2. دانه‌ای. ژاسب (جسپر)، پراز و فلینت در این گروه قرار دارند.

1- کوارتز رشته ای

به کوارتز ریز بلورین که بلورهای آن به صورت رشته‌ای تشکیل شده است، کلسدونی گفته می‌شود. این‌ها مشخصاً رنگ قهوه‌ای تا خاکستری دارند. نوع نیمه شفاف آن جلای مومی دارد. کلسدونی از محلول‌ها یا سیالات حاوی آب نهشته می‌شود و غالباً به صورت پوشش یا پراکنده در کاواک‌ها یافت می‌شود.

نوعِ رشته‌ای یا همان کلسدونی، خود انواع مختلفی دارد:

• کارنلیان یا کارنلین (Carnelian): نوعی کلسدونی قرمز رنگ است. کارنلین به سارد (عقیق جگری) تغییر نوع می‌دهد.
• کریزوپراز (Chrysoprase): نوعی کلسدونی به رنگ سبز سیب است؛ رنگ آن از اکسید نیکل ناشی می‌شود.
• عقیق: نوعی quartz رشته‌ای با لایه های یک درمیان کلسدونی.

2- کوارتز دانه ای

انواع quartz دانه‌ای شامل ژاسب، پراز و فلینت است.

• ژاسب (Jasper): ریز بلورینِ دانه‌ای و قرمز رنگ است. جلای آن کدر بوده و رنگ قرمز آن معمولاً ناشی از وجود هماتیت است.
• پراز (Prase): نوعی کوارتز ریز بلورین دانه‌ای به رنگ سبز تیره است. جلای آن کدر است.
• فلینت (Flint): فلینت همان سنگ آتشزنه یا چخماق است که انسان‌ها در گذشته‌های دور برای روشن کردن آتش از آن‌ها استفاده می‌کردند. با زدن دو سنگ فلینت به هم، به دلیل سختی و اصطکاک زیاد، جرقه ایجاد می‌شود. فلینت و چرت شبیه به هم هستند. فلینت به صورت گرهک‌های سیلیسی تیره رنگ است اما چرت به صورت نهشته‌های لایه لایه بوده و رنگ آن نیز نسبت به فلینت روشن‌تر است.

محل پیدایش

Quartz یک کانی متداول و فراوان است و در محیط های زمین شناختی بسیار گوناگونی یافت می‌شود.

در بسیاری از سنگ‌های آذرین و دگرگونی وجود دارد و کانی است سازندۀ پگماتیت‌ گرانیت‌هاست.

فراوان ترین کانی باطله در رگه‌های فلز دار گرمابی است.

در بسیاری از رگه‌ها نیز اساساً تنها کانی موجود است.

در کف دریا به صورت فلینت و چرت نهشته می‌شود.

محلول‌های حامل سیلیس با جایگزین شدن بجای سنگ آهک، افق‌های چرت را به وجود می‌آورند.

متلاشی شدن سنگ های حاوی quartz و انباشته شدن دانه‌های آن و سپس فشرده شدن آن‌ها، منجر به تشکیل ماسه سنگ می‌شود. در صورتی که شرایط دگرگونی مهیا باشد، این ماسه سنگ‌ها به هم ارز دگرگونی خود یعنی کوارتزیت تبدیل می‌شوند.

موارد استفاده و کاربرد

Quartz چه به شکل متبلور باشد و چه به صورت سیلیس و غیر متبلور، کاربردهای گسترده‌ای دارد؛ در اینجا به برخی از آن‌ها اشاره شده است.

• ساخت بتن.
• به عنوان ماده گداز آور.
• به عنوان پرکنندۀ (بتونه) چوب.
• ساخت شیشه و آجر سیلیسی.
• به عنوان سنگ قیمتی تزئینی.
• به عنوان سنگ قیمتی در جواهرسازی.
• به عنوان ساینده در ساخت کاغذ سمباده.
• برای ساخت وسایل علمی جهت تولید نور تکفام با طول موج‌های مختلف.
• به صورت کوارتزیت و ماسه به عنوان سنگفرش و سنگ نما ساختمان‌ها.
• در اندازه‌گیری فشارهای زیاد و زودگذر مانند فشارهای حاصل از شلیک توپ یا انفجار اتمی.
• بلورهای شفاف آن جهت ساخت تجهیزات علمی به صورت عدسی و منشور برای وسایل نوری.