سنگ نفوذی (Intrusive igneous rock/ آذرین درونی) به سنگ‌هایی گفته می‌شود که از به دام افتادن ماگما در داخل زمین و سرد شدن و تبلور آن در درون زمین ایجاد شده‌اند. بافت درشت و کانی‌های درشت، ویژگی اصلی سنگ‌های نفوذی است. از این ویژگی می‌توانید برای شناسایی و تشخیص آنها استفاده کنید. گرانیت، پگماتیت، گابرو، دیوریت، تونالیت و پریدوتیت از مهمترین سنگ‌های آذرین درونی هستند. برای تشکیل سنگ‌های آذرین درونی، هزاران و حتی میلیون‌ها سال زمان لازم است. آنها پس از انجماد در داخل زمین، بر اثر فرایندهای زمین شناسی مثل هوازدگی و فرسایش لایه‌های سنگی که بر روی آنها قرار دارند، رخنمون پیدا می‌کنند. در بسیاری موارد، این سنگ ها رخنمون واضحی ندارد. از این رو، زمین شناسان از طریق روش‌های اکتشافی، آنها را بررسی کرده و اگر ابعادشان به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه باشد، مورد استخراج قرار می‌دهند. با کوهِ سنگ همراه باشید.
سنگ نفوذی (آذرین درونی) چیست؟
اگر ماگمای موجود در اعماق زمین، ذوب شود و به سنگ‌های موجود در لایه‌های بالایی زمین نفوذ کند، سپس متبلور گردد و زیر زمین جامد شود، سنگی ایجاد می‌شود که سنگ نفوذی یا آذرین درونی نام دارد. برخی زمین شناسان اصطلاح پلوتونیک را نیز برای این سنگ‌ها در نظر می‌گیرند. نفوذ یکی از راههایی است که سنگ آذرین می‌تواند تشکیل شود. راه دیگر، خروج ماگما است که نتیجۀ آن، تشکیل سنگ‌های آذرین بیرونی خواهد بود. سنگ‌های پلوتونیک رایج ترین سنگ‌های روی زمین هستند و اساس قاره‌ها و ریشه‌های رشته کوه‌ها را تشکیل می‌دهند.
سنگ‌های پلوتونیک در عمق زیاد شکل می‌گیرند. در این اعماق دما همچنان بالاست؛ بنابراین، سرعت سرد شدن آهسته است و ماگما به آرامی در زیر پوسته زمین سرد می‌شود. ممکن است هزاران سال تا میلیون‌ها سال طول بکشد. این سرعت کند در سرد شدن ماگما، فرصت بسیار مناسبی است تا بلورها بتوانند به خوبی رشد کنند و بزرگ شوند. همچنین به بلورهای منفرد اجازه می‌دهد تا با بلورهای مشابه خود ادغام شوند و رشد کنند. بنابراین، سنگ نفوذی، دانه درشت است، عموماً کاملاً کریستالی بوده و کانی های تشکیل دهندۀ سنگ با چشم غیرمسلح قابل دید هستند.
سنگ نفوذی (آذرین درونی) چگونه تشکیل می شود؟
ماگمای مذاب موجود در داخل کرۀ زمین، از طریق گسل‌ها و شکستگی‌ها به سمت لایه‌های بالایی نفوذ کرده و راه پیدا می‌کند. ماگما در این حرکت نفوذی، ممکن است پیش از خارج شدن از لایه‌های بالایی و رسیدن به سطح زمین، به یک مانع برخورد کند و در همانجا محبوس بماند. در این صورت، بسیار آهسته سرد خواهد شد؛ زیرا دما و فشار در زیر پوسته، بسیار بالاتر از سطح آن است. سرعت سرد شدن به قدری آهسته است که ممکن است هزاران سال یا حتی میلیون‌ها سال طول بکشد تا ماگمای مذاب سرد شود و به سنگ تبدیل گردد. این سرعت آهسته، باعث می‌شود تا اجزای تشکیل دهندۀ سنگ یا همان کانی‌ها، فرصت کافی برای رشد کردن داشته باشند. در نتیجه، تمامی سنگ‌های آذرین درونی، بافتی درشت بلور دارند و این شاخصه و مشخصۀ بارز برای شناسایی آن‌هاست.
بافت درشت بلورها در سنگ‌های نفوذی، اصطلاحاً فانریتیک نامیده می‌شود. فانریتیک از واژۀ یونانی phaneros به معنای “قابل مشاهده” گرفته شده است. مهمترین سنگ های آذرین که در لایه‌ها و سطوح زیر زمین شکل می‌گیرند عبارتند از:
- سنگ گرانیت
- دیوریت
- گابرو
- پگماتیت
- تونالیت
- پریدوتیت
معروف‌ترین سنگ فانریتی گرانیت است. یکی از انواع شدید فانرتیک نیز پگماتیت می‌باشد. پگماتیت بسیار زیباست و می‌تواند اشکال و اندازه‌های کریستالی بسیار متنوعی داشته باشد، حتی اندازه‌ای به اندازۀ دست انسان. تونالیت یک سنگ نفوذی روشن تا متوسط است که از کوارتز، فلدسپات پلاژیوکلاز، میکای بیوتیت و هورنبلند تشکیل شده است. تونالیت، سنگ معمول رشته کوه‌هاست و اغلب با گرانیت همراه است. تونالیت سنگی محکم و بادوام است و در برخی از کاربردهای ساختمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. پریدوتیت یک سنگ نفوذی اولترامافیک است که عمدتاً از الیوین و پیروکسن تشکیل شده است. به طور معمول در گوشته زمین یافت می‌شود و جزء اصلی گوشته بالایی است.
ویژگی ها و نحوه شناسایی سنگ آذرین درونی
- یک سنگ نفوذی، از کانی‌هایی (دانه‌های معدنی) با اندازه متوسط (1 تا 5 میلی‌متر) یا بزرگتر ساخته شده است. به عبارت دیگر، دارای بافت دانه درشت یا فانرتیک (phaneritic) است و این راه اصلی برای تشخیص سنگ‌های نفوذی می‌باشد.
- اندازه دانه‌ها تقریباً برابر است.
- سنگ تمام بلورین یا به اصطلاح، هولوکریستالین است. به این معنی که هر ذره ماده معدنی متبلور شده است و هیچ بخش شیشه‌ای وجود ندارد.
در یک کلام، سنگ‌های پلوتونیک معمولی شبیه گرانیت هستند. تولیدکنندگان سنگ ساختمانی تمام سنگ‌های پلوتونیک را با نام تجاری گرانیت طبقه بندی می‌کنند.
نظر خود را درج کنید