فلدسپات (فلدسپار) پتاسیم، آلکالن و پلاژیوکلاز

فلدسپات (Feldspar) به کانی های مات تا نیمه شفاف، با درجۀ سختی 6 موس گفته می‌شود که دارای ماکل مشخص بوده و رنگ‌شان اغلب سفید و گاه قرمز گوشتی و سبز است. فلدسپات انواع مختلفی دارد؛ در یک طبقه بندی کلی آن‌ها را به فلدسپات پتاسیم، فلدسپات های آلکالن، فلدسپارهای پلاژیوکلاز و فلدسپارهای باریم تقسیم کرده‌اند. این دسته بندی بر اساس میزان عناصر اصلی موجود در این کانی ها یعنی پتاسیم، سدیم، کلسیم و باریم صورت گرفته است. فلدسپارهای گروه پتاسیم عبارتند از: میکروکلین، ارتوکلاز و سانیدین. پلاژیوکلازها نیز شامل طیف وسیعی از کانی‌ها می‌شود که عبارتند از آلبیت، اولیگولاز، آندزین، لابرادوریت، بیتونیت و آنورتیت. کاربرد فلدسپات ها در سرامیک سازی، ساخت چینی، تهیه سنگ ماه تولد، سنگ های تزئینی و صنعت شیشه سازی است. در میان انواع فلدسپارها، کاربرد و استفادۀ فلدسپارهای پتاسیم بیشتر از پلاژیوکلازها است.

فلدسپات چیست؟

فلدسپات گروهی از کانی‌های تکتوسیلیکات آلومینیومی سنگ‌ساز است که حاوی کاتیون‌های پتاسیم، سدیم، کلسیم و یا باریم می‌باشند. منظور از تکتوسیلیکات آلومینیومی، ساختمانی با چهارچوب هایی از کاتیون‌های سلیسیم و آلومینیوم است. فلدسپات که به آن فلدسپار هم گفته می‌شود، از واژۀ آلمانی Feld معنای صحرا گرفته شده است. فلدسپار یکی از کانی های اصلی و مهم سنگ ساز در تمامی سنگ های آذرین و برخی سنگ های دگرگونی است. طبقه بندی سنگ های آذرین تا حدود زیادی بر پایۀ نوع و مقدار فلدسپار موجود در آن‌ها است. به عنوان یک اصل، هر چه در یک سنگ، مقدار SiO₂ بیشتر باشد، مقدار کانی‌های تیره کمتر، فلدسپات پتاسیم بیشتر و پلاژیوکلازهای آن، سدیم دارتر خواهد بود. در مقابل، هرچه مقدار SiO₂ یک سنگ آذرین کمتر باشد، کانی‌های تیره موجود در آن سنگ بیشتر است و پلاژیوکلازها کلسیم دارتر خواهند شد.

ترکیب شیمیایی فلدسپات ها و انواع آن ها

ترکیب شیمیایی بیشتر کانی های گروه فلدسپات را می‌توان در سیستم KAlSi₃O₈ (اورتوکلاز)- NaAlSi₃O₈ (آلبیت)- CaAl₂Si₂O₈ (آنورتیت) مطالعه کرد. در این سیستم سه تایی، ترکیب شیمیایی فلدسپار عموماً بر حسب درصد مولکولی یا Or، Ab، An بیان می‌شود که مثالی از آن، Or₂₀Ab₇₅An₅ است. در این سیستم، عضوهای سری که ترکیبی بین KAlSi₃O₈ و NaAlSi₃O₈ دارند، جزء فلدسپات های آلکالن (فلدسپات‌های قلیایی) و عضوهای سری بین NaAlSi₃O₈ و CaAl₂Si₂O₈ جزء فلدسپات های پلاژیوکلاز طبقه بندی می‌شوند. این دو سری، هر کدام اعضای خاص خود را دارند. این اعضا و نامگذاری اعضا را می‌توانید در نمودار مثلثی شکل زیر ببینید تا به درک بهتری از انواع فلدسپارها برسید.

انواع فلدسپات

بر اساس ترکیب شیمیایی که در بالا بیان شد، انواع مختلفی از فلدسپارها شکل می گیرند که عبارتند از:

1. فلدسپات پتاسیم: شامل میکروکلین و اورتوکلاز.
2. فلدسپارهای آلکالن: شامل سانیدین و آنورتوکلاز.
3. فلدسپات های پلاژیوکلاز: شامل دو عضو اصلی آلبیت و آنورتیت و اعضای بین این دو عضو (به مثلث بالا نگاه کنید).
4. فلدسپارهای باریم دار مانند سلزیان (BaAl₂Si₂O₈) و هیالوفان K,Ba)(Al,Si)₂(Si₂O₈)) که نسبتاً کم یاب هستند.

تمامی انواع فلدسپات ها که در بالا بیان شد، دارای ویژگی‌های زیر هستند:

• دو جهت رخ با زاویۀ 90 درجه یا نزدیک به آن.
• درجه سختی حدود 6 موس.
• گرانی ویژه در محدودۀ 2.55 تا 2.76 (بجز فلدسپات های باریم دار).

ساختمان فلدسپارها

برای شناسایی دقیق یک فلدسپات، باید ترکیب شیمیایی آن را تعیین کنیم. علاوه بر این، آگاهی از وضعیت ساختمانی آن‌ها نیز لازم است. منظور از وضعیت ساختمانی فلدسپار، توزیع سیلیسیم و آلومینیوم در مواضع چهار وجهی شبکه ساختمان کانی است. این وضعیت ساختمانی، تابع تاریخچۀ گرمایی و دمای تبلور کانی است. به عنوان مثال، فلدسپات های پلاژیوکلاز نسبت به فلدسپارهای پتاسیم، در دماهای بالاتر و در حالت کندتر (آرام تر) متبلور می شوند.

به طور کلی، فلدسپارهایی که پس از تبلور در دماهای بالا، به سرعت سرد شوند، توزیع بهم خورده‌ای از Si و Al را در ساختمان خود نشان می‌دهند (وضعیت ساختمانی دما بالا).

فلدسپارهایی که پس از تشکیل در دمای بالا، به آهستگی سرد شوند، همچنین آن‌هایی که در دماهای پایین متبلور می‌شوند، معمولاً توزیع منظمی از Si و Al را در ساختمان خود نشان می‌دهند (وضعیت ساختمانی دما پایین).

ساختمان فلدسپات ها از شبکه‌هایی از چهار وجهی‌های SiO₄ و نیز AlO₄ تشکیل شده است. اساس ساختمان آن‌ها را می‌توان منشاء گرفته از ساختمان کانی‌های SiO₂ دانست. با این تفاوت که Al در شبکۀ چهار وجهی‌ها وارد شده است و در پی آن، Na⁺ یا K⁺ و یا Ca²⁺ حفره های موجود در ساختمان را اشغال کرده‌اند. هنگامی که Al³⁺ جایگزین فقط یک Si⁴⁺ در واحد فرمولی فلدسپات شود، ساختمان فلدسپار با ورود یک یون K⁺ یا Na⁺ بی اثر می‌شود. به همین نحو، وقتی Al³⁺ جانشین دو Si⁴⁺ (در واحد فرمولی فلدسپار) شود، بار الکترواستاتیکی شبکه با یک کاتیون دو ظرفیتی مثل Ca²⁺ موازنه می‌گردد. این حالت را می‌توان به صورت زیر بیان کرد:

 Si₄O₈  چهار چوبۀ →KAlSi₃O₈ → NaAlSi₃O₈

برای بی اثر نگه داشتن بار الکتریکی در ساختمان پلاژیوکلازها، میزان Al چهار وجهی‌ها متناسب با مقادیر نسبی Ca²⁺ و Na⁺ تغییر می‌کند. با ازدیاد مقدار Ca²⁺ میزان Al³⁺ نیز افزایش می‌یابد.

زیر بنای کلی ساختمان فلدسپات ها را می‌توان با کمک گرفتن از نمودار چند ریختی دما بالای KAlSi₃O₈ یعنی سانیدین، با گروه فضایی C2/m بیان کرد (شکل 93). در این ساختمان Si-Al توزیعی کاملاً بهم خورده دارد. بدین معنی که یون‌های Al و Si در بین دو موضع چهار وجهی T1 و T2 به طور اتفاقی توزیع شده‌اند. یون های K⁺ در حفره های بزرگ این ساختمان به 10 اتم اکسیژن مجاور خود متصل شده‌اند. در صفحات آینه‌ای عمود بر محور b موقعیت خاصی را اشغال می‌کنند.

الف- فلدسپات پتاسیم

فلدسپات پتاسیم، یکی از اجزای مهم سازندۀ سنگ های آذرین اسیدی و حدواسط مانند گرانیت ها، سینیت‌ها، پگماتیت ها و گرانودیوریت ها هستند.

انواع فلدسپات های پتاسیم دار عبارتند از:

1. میکروکلین با فرمول شیمیایی KAlSi₃O₈
2. ارتوکلاز با فرمول شیمیایی KAlSi₃O₈

میکروکلین مشخصۀ سنگ های ژرفایی و پگماتیت هاست. ارتوکلاز در سنگ های نفوذی که در دماهای متوسط تشکیل شده اند، یافت می‌شود. هریک از این اعضا در ادامه توضیح داده شده است. اما پیش از آن، اشاره مختصری به موارد استفادۀ K فلدسپارها شده است.

کاربرد کانی های گروه فلدسپات (پتاسیم دار)

• ساخت چینی: یکی از مهمترین کاربردهای فلدسپات، استفاده از آن در ساخت چینی است. برای این منظور، باید فلدسپار را به صورت بسیار ریزی آسیاب کرده و با رس کائولن و کوارتز مخلوط کنیم. فلدسپات در دماهای زیاد گداخته می‌شود و همچون سیمان مواد را به هم می‌چسباند.
• لعاب روی چینی آلات: بخش اعظم لعاب روی چینی آلات، همین فلدسپار گداخته شده است.
• صنعت ساخت شیشه: در کارخانجات شیشه سازی، برای راحتی استفاده از آلومین در پخت، مقدار کمی فلدسپار به شیشه اضافه می‌شود.

الف- 1- میکروکلین

میکروکلین یک عضو مهم سازندۀ سنگ های آذرین مانند گرانیت و سینیت هایی است که در اعماق نسبتاً زیاد زمین، به آرامی سرد شده‌اند. این کانی همچنین در سنگ های رسوبی آرکوز و کنگلومرا شرکت دارد. در سنگ های دگرگونی نیز در گنیس ها دیده می‌شود. میکروکلین فلدسپات پتاسیم دار رایج پگماتیت ها نیز است. ممکن است نام سنگ آمازون را شنیده باشید. سنگ آمازون در واقع نوعی میکروکلین سبز رنگ است. به طور کلی، فلدسپات های سبز تیره (بجز چند مورد) میکروکلین هستن. در مقاطع میکروسکوپی، میکروکلین را می‌توان به واسطۀ وجود ماکل تارتان از ارتوکلاز تشخیص داد. به طور کلی، میکروکلین از ارتوکلاز تنها با وجود ماکل تارتان شناخته می‌شود. تشخیص این ماکل بدون کمک گرفتن از میکروسکوپ، مشکل است.

میکروکلین یک اصطلاح یونانی است و از دو واژۀ یونانی میکرو به معنی “کم” و کلین به معنی “شیبدار” گرفته شده است. کلین (شیب) به انحراف ناچیز زاویه رخ ها از 90 اشاره دارد.

بلور شناسی میکروکلین

فلدسپات میکروکلین در سیستم تری کلینیک ردۀ   متبلور می‌شود. هابیت یا همان فرم بلوریِ زوایای بین دو سطح در آن، مشابه ارتوکلاز است. به علاوه، طبق قوانین ماکل دار شدن ارتوکلاز، ماکل نشان می‌دهد. ماکل های کارلسباد در آن فراوان، اما ماکل های باونو و مانباخ کمیاب هستند.

در میکروکلین، بر طبق قانون آلبیت با سطح ماکل [010] و بنا بر قانون پریکلین با محور ماکل [010]، ماکل ایجاد می‌شود. این دو نوع ماکل معمولاً در میکروکلین وجود دارند و در راستای {001} تیغه ها با زاویۀ تقریباً 90 درجه، بر هم عمود می‌شوند و ساختمان مشخص تارتان را به وجود می‌آورند. میکروکلین در طبیعت هنگامی که عضو اصلی سازندۀ سنگ ها است، به صورت توده های رخ پذیر، بلورهای خوش ساخت و دانه های نامنظم دیده می‌شود. احتمالاً بزرگترین بلورهای شناخته شده از جنس میکروکلین هستند. در یک پگماتیت واقع در کارلیا، اتحاد جماهیر شوروی سابق، توده ای به وزن بیش از 2000 تن مشاهده شده است. در پگماتیت ها، میکروکلین ممکن است در هم رشدی نزدیکی با کوارتز داشته باشد و گرانیت گرافیت را به وجود آورد. در ایران، میکروکلین در بسیاری از سنگ های آذرین درونی اسیدی مانند گرانیت ها و سینیت ها وجود دارد.

میکروکلین به دلیل عدم آمیزش با آلبیت، غالباً نوارهای نا منظم و ناپیوسته‌ای دارد که از تقاطع جهات {001} و {010} در آن ایجاد شده است. به این حالت از در هم رشدی، پرتیت گفته می‌شود. اگر این درهم رشدی در مقیاس میکروسکوپی باشد، به آن میکروپرتیت می‌گوییم.

همانطور که بیان شد، شرط لازم برای شکل گیری کانی میکروکلین، سرد شدن و تبلور آهسته و آرام آن، در اعماق نسبتاً زیاد زمین است. میکروکلین هایی که در دمای فوق العاده پایین تشکیل شده‌اند، نظم کاملی از Si-Al را در شبکۀ چهار وجهی‌ها نشان می‌دهند. با افزایش بی نظمی Si-Al (به دلیل ازدیاد دما) واژه‌های میکروکلین دما پایین، دما متوسط و دما بالا کاربرد پیدا می‌کند. در دماهای نسبتاً بیشتر، ساختمان میکروکلین به ارتوکلاز تبدیل می‌شود.

الف- 2- ارتوکلاز، فلدسپات پتاسیم

فلدسپات ارتوکلاز را می‌توان در بیشتر سنگ های آذرین درونی اسیدی مشاهده کرد. نمونه ای از این مورد در کشور خودمان ایران، پگماتیت های ارتوکلاز دار مشهد است. ارتوکلاز یک سازندۀ مهم گرانیت ها، گرانودیوریت ها و سینیت ها است. ماگمای حاوی ارتوکلاز در عمق متوسط زمین و با سرعتی بسیار سریع سرد می‌شود. اگر ماگمای به وجود آورندۀ این سنگ‌ها نسبتاً آرام سرد شوند، فلدسپاتی که شکل می‌گیرد، میکروکلین است نه ارتوکلاز. به عبارت دیگر، دیگر ارتوکلاز ایجاد نمی‌شود و میکروکلین به وجود می‌آید.

ارتوکلاز تنها فلدسپاتی است که تقریباً به طور کامل از حاوی یون پتاسیم است. از این رو به آن، فلدسپات پتاسیم نیز گفته می‌شود. بنابراین، هر جا که صحبت از فلدسپات پتاسیم شود، منظور ارتوکلاز است. نام ارتوکلاز به رخ‌های با زاویه قائم این کانی اشاره دارد و به دلیل این ویژگی، این نام به آن داده شده است. ارتوکلاز به صورت های زیر دیده می‌شود:

• معمولاً به صورت بلوری و توده های رخ پذیر درشت تا دانه ای.
• به ندرت ریز دانه، توده ای و نهان بلورین.
• در سنگ‌ها بیشتر به صورت دانه ای بی شکل دیده می‌شود.

بلور شناسی ارتوکلاز

در سیستم منو کلینیک ردۀ 2/m متبلور می‌شود. بلورهای آن معمولاً منشوری کوتاه هستند که به موازات محور a یا در راستای محور c کشیده و دراز شده و به موازات {010} تخت شده‌اند. فرم های مشخصی که در آن یافت می‌شوند عبارتند از:

• {010} b
• {011} c
• {110} m

این فرم ها عموماً با منشورهای کوچکتر {okl} و {hkl} همراه هستند.

صفحۀ ماکل و صفحۀ ترکیبی به موازات {021} قرار می‌گیرند و مانباخ که در آن، صفحۀ ماکل و صفحۀ ترکیبی موازی {001} قرار دارد.

خواص فیزیکی ارتوکلاز

• رخ کامل در راستای {001}
• یک رخ خوب موازی با {010}
• رخ ناقص در راستای {110}
• سختی 6 موس
• گرانی ویژۀ 2.57
• جلای شیشه ای
• رنگ: بی رنگ، سفید، خاکستری، قرمز گوشتی و به ندرت زرد یا سبز.
• رنگ خاکه: سفید.

وجود ارتوکلازهای قرمز گوشتی و فراوانی زیاد آن‌ها، به گرانیت‌ها رنگ، هلویی تا قرمز می‌بخشد و این امر بر قیمت گرانیت تأثیر می‌گذارد. به نحوی که گرانیت‌های قرمز و هلویی، قیمت بالاتری نسبت به انواع طوسی و خاکستری رنگ دارند.

ترکیب شیمیایی و ساختمان ارتوکلاز

ارتوکلاز نشان دهندۀ ساختمان یک فلدسپات پتاسیم است که در دماهای متوسط متبلور شده است و توزیع Si-Al در آن تا حدودی حالت منظم دارد. در دماهای زیاد توزیع Si-Al نامنظم تر شده و ساختمان سانیدین حاصل می‌شود. در بیشتر تجزیه ها، Na بطور ناچیزی در ارتوکلاز دیده می‌شود. از این رو، احتمال دارد سری محلول جامد کاملی از ارتوکلاز در جهت آلبیت دما متوسط وجود داشته باشد.

نمودهای تشخیص ارتوکلاز

• ارتوکلاز را معمولاً از رنگ، سختی و رخ آن می‌توان شناخت. اختلاف آن با سایر فلدسپات ها در وجود رخ با زاویۀ قائم، نبود شیارهای ماکل بر روی وجوه مشخص رخ است.
• در برابر فوتک به سختی گداز پذیر (در درجۀ 5) است.
• در اسید حل نمی‌شود.

آجولاریا / آدولاریا (Adularia) از گونه های مشابه ارتوکلاز است؛ یک فلدسپات بی رنگ و نیمه شفاف تا شفاف که معمولاً به صورت بلورهای ارتورومبیک دروغین یافت می‌شود.

اورتوکلاز عمدتاً در رگه های دما پایین، داخل گنیس ها و شیست ها به وجود می‌آید. برخی از نمونه های آجولاریا، بازی رنگ صدفی یا شیری از خود نشان می‌دهند و در این حالت ماه سنگ نامیده می‌شوند. ماه سنگ، سنگ تولد خرداد است!‌

انواع فلدسپات آلکالن

1. سانیدین با فرمول شیمیایی (K,Na)AlSi₃O₈
2. آنورتوکلاز

1- سانیدین

سانیدین (K,Na)AlSi₃O₈ جزء فلدسپات های آلکلن است. نام آن، از دو واژۀ یونانی Sanis به معنی صفحه ای و Idos به معنی ظاهر به دلیل هابیت صفحه ای مشخص بلورهای آن گرفته شده است. سانیدین مشخصۀ گدازه های خروجی با دماهای زیاد است. درشت بلورهای سانیدین در سنگ‌های آذرین خروجی همچون ریولیت ها و تراکیت ها دیده می‌شود. سانیدین کانی مشخص سنگ هایی است که از سرد شدن سریع مواد مذاب آتشفشانی با دمای اولیۀ بالا به وجود آمده اند. بیشتر این سانیدین ها، نهان پرتیتی هستند. مثالی از نمونه های سانیدین در کشورمان ایران می‌توان به تراکیت های شیشه ای (هیالوتراکیت های) زئولیت دار علی آباد قم اشاره کرد.

از نشانه‌های تشخیص آن در زیر میکروسکوپ این است که ماکل های کارلسباد در آن فراوان هستند.

بلور شناسی سانیدین

سانیدین در سیستم منو کلینیک ردۀ 2/m متبلور می شود. بنابراین، تقارن آن نسبت به میکروکلین که در سیستم تری کلینیک متبلور می گردد، بیشتر است. بلورها اغلب به موازات {010} تخت شده‌اند. بلورها با دراز شدن در راستای محور a، مقطع های عرض مربعی مانند شکل 110 الف ایجاد می کنند.

خواص فیزیکی سانیدین

• رخ کامل در راستای {001}
• یک رخ خوب موازی با {010}
• سختی 6 موس
• گرانی ویژۀ 2.56 –62
• جلای شیشه ای
• رنگ: بی رنگ و معمولاً شفاف.
• رنگ خاکه: سفید.

در ساختمان سانیدین، Al و Si در چهارچوبۀ چهار وجهی ها توزیعی نامنظم (اتفاقی) دارند. این در حالیست که توزیع Al و Si در ارتوکلاز نظم بیشتری دارد.

نمودهای تشخیص سانیدین

تنها راه تشخیص مطمئن این کانی، روش‌های نوری یا پرتو ایکس (XRD) است.

ج- سری فلدسپات پلاژیوکلاز

پلاژیوکلاز یک واژۀ یونانی و به معنی کج است. این نام گذاری کنایه‌ای به زاویۀ مایل، میان رخ‌های این کانی است.  وجود شیارهای روی رخ قاعده ای، یکی از بهترین دلایلی است که نشان می‌دهد فلدسپات از نوع پلاژیوکلاز است. منظور از فلدسپات های پلاژیوکلاز، آلبیت و آنورتیت است. پلاژیوکلازها در دماهای بالا، سری محلول جامد کاملی را از آلبیت خالص (NaAlSi₃O₈) تا آنورتیت خالص (CaAl₂Si₂O₈) می‌سازند. در عضو انتهایی سری یعنی آلبیت، ممکن است مقادیر چشمگیری پتاسیم وجود داشته باشد.

در سری آلبیت – آنورتیت، ناپیوستگی هایی در مقیاس بسیار ریز وجود دارد که تنها از طریق وسایل نوری الکترونیکی و اشعه پرتو ایکس می‌توان آن‌ها را شناسایی کرد. این ناپیوستگی ها، به پیدایش تیغه‌های بسیار ریز درهمرشدی های پریستریت، باگلید و هوتناوخر منجر می‌شود.

بر اساس یک تقسیم بندی اختیاری، عضوهای سری پلاژیوکلاز به شش گونه تقسیم می‌شوند:

1. آلبیت
2. الیگوکلاز
3. آندزین
4. لابرادوریت
5. بیتونیت
6. آنورتیت

اگر نام این گونه ها مشخص باشد که هیچ؛ چنانچه نام شان داده نشده باشد، ترکیب شیمیایی آن‌ها از الگوی Ab₂₀An₈₀ تبعیت می‌کند و بیان می‌شود. حتی ممکن است این ترکیب به صورت خلاصه با An₈₀ نشان داده شود. در پلاژیوکلازهای سری آلبیت – آنورتیت که در بالا نامبرده شد، آلبیت در کمترین دما و آنورتیت در بیشترین دما نسبت به سایر اعضا، شکل می‌گیرد. آلبیت در HCl نامحلول است اما آنورتیت در آن متلاشی می‌شود. از میان اعضای این دو محدوده، هر چه عضوی مقدار کلسیم بیشتری داشته باشد، حلالیت بیشتری نشان می‌دهد. پلاژیوکلازهای سرشار از سدیم، رنگ شعله را زرد رنگ (شاخص Na) می‌کنند.

فلدسپات های پلاژیوکلاز به عنوان کانی های سنگ ساز، نسبت به فلدسپات های پتاسیم، توزیع گسترده‌تر و فراوان‌تری دارند. پلاژیوکلازها در سنگ های آذرین، دگرگونی و به مقدار خیلی کمتر در سنگ های رسوبی یافت می‌شوند. پلاژیوکلازها ویژگی‌های خاص خود را دارند که به شناسایی آن ها کمک می‌کند. این ویژگی‌ها در اینجا بیان شده است.

• پلاژیوکلازها کانی‌های شفاف تا نیمه شفاف هستند.
• جلای آن ها شیشه ای تا مرواریدی است.
• معمولاً بی رنگ، سفید و خاکستری اند. همچنین ممکن است به رنگ‌های مایل به سبز، زرد و قرمز گوشتی نیز دیده شوند که البته نادر است.
• بازی زیبای رنگ ها در پلاژیوکلازها، مخصوصاً لابرادوریت و آندزین دیده می‌شود.
• در سنگ های آذرین به صورت دانه های نامنظم حضور دارند.
• پلاژیوکلازها بسیار مستعد دگرسان شدن هستند و بر اثر دگرسانی، می‌توانند به زئولیت ها تبدیل شوند.

ج-1- آلبیت

فلدسپات پلاژیوکلاز سرشار از Na و فاقد Ca، آلبیت نام دارد. نام آلبیت از واژۀ یونانی آلبوس (Albus) به معنی سفید -به دلیل رنگ سفید آن- گرفته شده است. آلبیت با ارتوکلاز و میکروکلین مجموعه ای با عنوان فلدسپات های آلکالن (فلدسپات های قلیایی) به وجود می آورند که همگی نحوۀ پیدایش مشابهی دارند. این سه کانی معمولاً در گرانیت ها، سینیت ها، ریولیت ها و تراکیت ها یافت می‌شوند. آلبیت در پگماتیت ها فراوان است و در این سنگ‌ها ممکن است جایگزین میکروکلین اولیه شده باشد. آلبیت ممکن است به صورت بلورهای صفحه ای کوچک به نام کلیولاندیت (Cleavelanite) نیز یافت شود. آلبیت در خرید و فروش های تجاری و بازرگانی، با نام تجاری سودا اسپار (Soda spar) شناخته می‌شود. آلبیت به لحاظ دمایی به سه دسته تقسیم می شود:

1. آلبیت دما پایین و دما متوسط
2. آلبیت دما بالا
3. مون آلبیت

آلبیت دما پایین و دما متوسط

آلبیت دما پایین و دما متوسط در سیستم بلوری تری کلینیک متبلور می‌شوند و توزیع بسیار منظم Si-Al را نشان می‌دهند. ساختمان آلبیت دما پایین، شبیه ساختمان میکروکلین دما پایین است.

آلبیت دما بالا

در سیستم بلوری تری کلینیک متبلور می‌شود. توزیع Si-Al در آن نامنظم است.

مون آلبیت

در دماهای بالاتر از 920 درجۀ سانتیگراد، نوعی آلبیت به وجود می‌آید که مون آلبیت نام دارد. سیستم تبلور مون آلبیت، مونوکلینیک است. توزیع Si-Al در آن کاملاً نامنظم می باشد.

ج-2- الیگوکلاز

نام الیگوکلاز (Oligoclase) از دو واژۀ یونانی “اُلیگو” به معنی کم و “کلاز” یعنی شکستگی گرفته شده است. زیرا گمان می‌شد رخ آن ناقص تر از آلبیت باشد. الیگوکلاز کانی شاخص گرانودیوریت ها و مونزونیت ها است. گاه ممکن است حاوی میانبارهای هماتیت باشد که در این صورت، به آن سوسو و درخششی طلایی می‌بخشد. چنین فلدسپات هایی به الیگوکلاز آونتورین یا خورشید سنگ معروف هستند. بعضی از بلورهای آلبیت و الیگوکلاز، حالت رنگین کمانی صدفی یا شیری نشان می‌دهند که در این صورت به آن ها ماه سنگ گفته می‌شود.

ج-3- آندزین

آندزین از دیگر فلدسپات های پلاژیوکلاز است که در سری آلبیت – آنورتیت واقع شده است. این پلاژیوکلاز به طور کلی، کانی کمیابی است و فقط در آندزیت ها و دیوریت ها وجود دارد. نام آندزین از رشته کوههای آلپ گرفته شده است؛ جایی که این کانی، فلدسپات عمدۀ گدازه های آندزیتی است.

ج-4- لابرادوریت

لابرادوریت فلدسپات فراوان گابروها و بازالت‌ها است. همچنین تنها کانی مهم سازنده آنورتوزیت‌ها محسوب می‌شود. نام لابرادوریت از ساحلی به نام لابرادور گرفته شده است. در این ساحل، لابرادوریت به صورت توده های بزرگ رخ پذیر وجود دارد و بازی زیبای رنگین کمانی (ایریدسنت) نشان می‌دهد.

ج- 5- بیتونیت

بیتونیت کانی کمیابی است و فقط در گابروها می تواند وجود داشته باشد. نام آن از شهری در کانادا (بیتون) گرفته شده است (در حال حاضر شهر اُتاوا).

ج- 6- آنورتیت

نام آنورتیت از واژه ای یونانی به معنی کج گرفته شده که به سیستم تبلور تری کلینیک آن اشاره دارد. ساختمان آنورتیت در دمای پایین، گروه فضایی P را دارد که با بالا رفتن دما، به ساختمان نوع 1/ تبدیل می‌شود.

آنورتیت یا همان پلاژیوکلاز کلسیم، به طور کلی کمیاب تر از آلبیت است. آنورتیت را می‌توان در سنگ های زیر جستجو کرد:

• سنگ های سرشار از کانی های تیره.
• در حفره های بلوردار قطعات پرتاب شده از آتشفشان‌ها.
• در سنگ های آهکی دانه ای مربوط به دگرگونی همبری.

در توالی تبلور سنگ های آذرین، کانی های دیرگدازتر، پیش از کانی هایی که کمتر دیرگداز هستند متبلور می‌شوند. در سری پلاژیوکلازها، عضو انتهایی آنورتیت نقطۀ ذوب بسیار بالاتری نسبت به عضو انتهایی آلبیت دارد. به همین دلیل، پلاژیوکلازهایی که در مراحل آغازین سرد شدن یک ماگما، متبلور می‌شوند، معمولاً کلسیم بیشتری نسبت به پلاژیوکلازهای بعدی دارند. در پلاژیوکلازهایی که به خوبی متبلور شده و رشد کرده‌اند، می‌توانیم یک منطقه بندی شیمیایی پیوسته ببینیم. در چنین بلورهایی، مرکز سرشار از Ca و حاشیه‌ها غنی از Na هستند.

کاربرد فلدسپات های پلاژیوکلاز

کاربرد فلدسپات های پلاژیوکلاز نسبت به فلدسپات های پتاسیم، کمتر است. از مهمترین کاربردهای پلاژیوکلازها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• از آلبیت با روشی شبیه به میکروکلین، در سرامیک سازی استفاده می‌شود.
• از لابرادوریت به دلیل خاصیت رنگین کمانی و ظاهر زیبا و جذابش، به عنوان سنگ ماه تولد و سنگ تزینی استفاده می‌شود.
• انواعی از پلاژیوکلازها به دلیل خاصیت بازتاب صدفی و شیری، با عنوان ماه سنگ یاد می‌شود و به عنوان سنگ تولد و سنگ تزینی فروخته می‌شود.